2024-2030 йилларда барқарор ривожланиш маданиятини илгари суриш ҳамда болалар ва ёшларни иқлим кун тартибига жалб қилиш халқаро стратегияси (кейинги ўринларда — Стратегия) давлат органлари, таълим муассасалари, жамоат ва илмий ташкилотлар, болалар ва ёшлар, шунингдек, иқлим ўзгариши билан боғлиқ фаолиятда иштирок этувчи бошқа манфаатдор томонлар ўртасида самарали ҳамкорлик учун глобал асос яратади. Ушбу стратегия болалар ва ёшларнинг соғлом атроф-муҳитда яшаш ҳуқуқини таъминлашга ва уларнинг иқлим жараёнларида халқаро даражада фаол иштирокини кенгайтиришга қаратилган.

Стратегия инклюзивлик ва барча учун тенг имконият яратишга эътибор қаратиб, географик жойлашуви, этник мансублиги, дини, ижтимоий-иқтисодий мақоми ва жисмоний имкониятларидан қатъи назар барча болалар ва ёшларни уларнинг экологик масалаларни ҳал қилишга жалб қилишни таъминлашга қаратилган. Ушбу стратегия турли ижтимоий қатламлардаги болалар ва ёшларга экологик ташаббуслар ва қарорлар қабул қилиш жараёнларида фаол иштирок этиш имкониятини яратиш, барқарор ривожланишни қўллаб-қувватлаш ва тарғиб қилиш ва глобал экологик масъулият маданиятини шакллантиришни мақсад қилади.

Стратегиянинг асосий мақсади — иқлим ўзгариши туфайли келиб чиқадиган ижтимоий, иқтисодий ва экологик муаммоларни ҳал қилишда болалар ва ёшларнинг устувор ролини тан олиш ва белгилаш. У ёшларни иқлимга оид ҳаракатларга жалб қилиш, сафарбар қилиш ва уларнинг фаол иштирокини рағбатлантириш ҳамда экологик маданиятни шакллантириш ва барқарор ривожланиш тамойилларини англаш учун қулай муҳит яратишга қаратилган.

Стратегиянинг муҳим жиҳати унинг халқаро стандартларга ва ташаббусларга, жумладан, БМТ ташаббусларига мувофиқлигидадир. Буларга қуйидагилар киради:

1. ЮНИСEФнинг болалар, ёшлар ва иқлим соҳасидаги ҳаракатлар тўғрисидаги декларацияси имзолангани, у давлатларни болаларнинг эҳтиёжлари, ҳуқуқлари ва манфаатларини ўз иқлим сиёсати ва фаолиятига интеграция қилиш мажбуриятини юклагани.

2. БМТнинг глобал экологик таълим (ГEП) ташаббуси қўллаб-қувватлангани. Ушбу ташаббус педагоглар, ўқувчилар ва жамиятнинг иқлим ўзгаришига бардошлилигини ошириш учун таълимни асосий восита сифатида қўллашга қаратилган. Шунингдек, таълим тизимларининг иқлим ўзгаришига чидамлилигини оширишга ва иқлим таъсирларидан ҳимояланган мактабгача таълим муассасалари ва мактабларни барпо этишга кўмаклашади.

«Яшил» таълим ва барқарор ривожланиш маданиятини глобал миқёсда жорий қилиш учун қуйидаги тадбирларни ўз ичига олган пойдеворни мустаҳкамлаш зарур:

– Классик муҳандислик ва экологик таълим тизимини, шунингдек, географик, биологик, геологик ва иқтисодий таълим тизимларини ўзгартириш.

– Мактабгача ва ўрта таълим стандартларини қайта кўриб чиқиш ва уларга барқарор ривожланиш элементларини киритиш.

– Барқарор ривожланиш мақсадлари ва «яшил» таълимни стандартларни ишлаб чиқиш ва таълим соҳасини ислоҳи қилиш ва ривожлантириш билан боғлиқ қарорлар қабул қилиш жараёнларига интеграция қилиш.

Стратегия халқаро тажрибага асосланган бўлиб, турли ҳудудлардаги таълим анъаналарининг бардавомлиги, фанлараролик, фундаменталлик ва мажмуавийлик каби тамойилларини ҳисобга олади. Тегишли таълим инсоннинг ХХИ асрда глобал барқарор ривожланишни таъминлаш учун зарур экологик ва этик нормалар, қадриятлар, кўникмалар ва ҳаёт тарзини ўзлаштиришига кўмаклашиши лозим.

Ушбу стратегия БМТнинг Барқарор ривожланиш мақсадлари (БРМ) вазифаларига мувофиқ амалга оширилади ва қуйидаги халқаро келишувларга таянади:

– 6-модда бўйича Доха иш дастури: Таълим, ўқитиш ва жамоатчиликни хабардор қилиш.

– Иқлим тўғрисидаги конвенция доирасида вазирларнинг таълим ва хабардорликни ошириш бўйича Лима декларацияси.

– БМТ ЭИКнинг барқарор ривожланиш учун таълим стратегияси: Бу стратегия барқарор ривожланиш учун таълим "инсонларни билим ва махсус кўникмалар билан таъминлайди, уларнинг компетентлиги ва ўзига бўлган ишончини оширади ҳамда табиат билан уйғунликда соғлом ва самарали ҳаёт кечиришлари ҳамда ижтимоий қадриятлар, гендер тенглик ва маданий хилма-хиллик тўғрисида ғамхўрлик қилишлари учун имкониятларни кенгайтиради", деб таъкидлайди.

Кўрсатилган ҳужжатларда ёшлар орасида барқарор ривожланиш қадриятларини англаш ва қабул қилиш, уларни ижтимоий, иқтисодий ва экологик муаммоларни ҳал қилишга жалб қилиш муҳимлиги таъкидланади.

Ушбу стратегия Марказий Осиё, Туркия, Озарбайжон ва Венгрияда иқлим кун тартибида фаол иштирок этаётган болалар ва ёшлар билан ҳамкорликда ишлаб чиқилган ва уларнинг манфаатлари ва талабларини ҳисобга олади.

«Яшил» таълим иқлим ўзгаришига қарши глобал курашнинг энг муҳим элементидир, бироқ унинг амалга оширилиши турли минтақаларда жуда фарқ қилади. Ушбу Стратегия бутун дунёда экологик таълимга янада мувофиқлаштирилган ва тизимли ёндашув зарурлигини, уни ҳам расмий, ҳам норасмий таълим тизимларига интеграция қилиш кераклигини тан олади.

Экологик таълим ва «яшил» кўникмаларни ривожлантириш дастурлари мактабгача таълимдан бошлаб барча таълим даражаларида ўқув режалари ва синфдан ташқари таълимга киритилиши лозим.

Мактабгача таълимда экологик таълим ва «яшил» кўникмаларга жалб қилиш табиий ҳодисаларни кузатиш, тажрибалар ўтказиш ва ситуатив суҳбатлар каби маърифий-тадқиқот фаолиятини ўз ичига олиши керак. Мактаб даражасида эса ўқувчиларда ресурсларни тежаш кўникмаларини шакллантириш учун интегратив ёндашув зарур бўлиб, бу амалиёт дарсларини кўпайтиришни ўз ичига олади. Бу дарслар ўқувчиларга синфда ҳам, унинг ташқарисида ҳам турли лойиҳаларда фаол иштирок этиш имконини бериши, шу орқали ўқув дастурларини реал экологик муаммолар билан боғлаши керак.

Мактабларда экологик таълимни янада ривожлантириш учун болалар ва ёшларни экологик ташаббусларда фаол иштирок этиш имконини берадиган дастурларни жорий қилиш зарур. Бундай амалий ёндашув экологик ва ижтимоий кўникмаларни ривожлантириш билан бирга, экологик маданиятни ўқувчилар ҳаётига жорий қилиш ва уларни келгусидаги экологик муаммоларни самарали ҳал қилишга тайёрлаш имконини беради.

Ҳозирги болалар ва ёшлар атроф-муҳит таназзулининг узоқ муддатли оқибатларини ўз тажрибаларида ҳис қиладиган авлоддир. Иқлим ўзгариши уларнинг ҳам бугуни, ҳам келажагини шакллантирмоқда.

Шу сабабли ўсмирлар ва ёшлар ўз ҳамжамиятларини хабардор қилиш ва сафарбар этиш бўйича ёшлар экологик ташаббуслари орқали қуйи даражадаги ҳаракатларда фаол ташаббус кўрсатмоқда. Шунингдек, ёшлар иқлим ўзгариши бўйича музокараларда, жумладан, БМТ ИЎҲК раислиги доирасида иқлим бўйича ёшлар чемпиони ЁУНГО каби институционаллашган ёшлар платформалари орқали БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича конференцияларида (КОП) ҳам фаол иштирок этиб келмоқда.

Болалар ва ёшлар ёшлар раҳбарлигида амалга ошириладиган дастурлар ва ташаббусларни қўллаб-қувватлаш ҳамда ёшларнинг фаол иштироки ва ижобий ўзгаришлар учун ҳаракат қилишларини рағбатлантириш учун уларга доимий кўмак ва сармоя зарур. Ёшларга маҳаллий, миллий ва минтақавий даражада иқлимга оид қарорлар қабул қилиш жараёнларида иштирок этишлари учун институционал платформалар керак. Ёшлар самарали ташвиқот, музокаралар ва кампаниялар ўтказиш учун ахборот ва кўникмаларга муҳтож.

Ушбу стратегиянинг мақсади — болаларнинг соғлом атроф-муҳитга бўлган ҳуқуқларини таъминлаш, экологик таълим ва «яшил» кўникмаларни ривожлантириш, шунингдек, миллий, минтақавий ва глобал миқёсда экологик жараёнларда иштирок этиш имкониятини яратиш учун зарур институционал ва маъмурий чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш.

Стратегиянинг асосий мақсадлари қуйидагиларни ўз ичига олади:

– Бутун дунёда болалар ва ёшларнинг иқлим ўзгариши ва иқлим бошқаруви жараёнларини тушунишларини яхшилайдиган, келажакдаги чақириқларга мослашиш ва уларни юмшатиш учун зарур бўлган кўникмаларни шакллантирадиган таълим, ахборот ва ресурсларга эга бўлишларини таъминлаш;

– «Яшил» таълимни жорий этиш бўйича умумий глобал назар ва тегишли миллий сиёсатлар ва ҳаракатлар режасини ишлаб чиқиш, шунингдек, тегишли ўқув-услубий материалларни ишлаб чиқиш;

– Миллий ва халқаро даражада экологик масалалар бўйича ёшларни қарор қабул қилиш жараёнларига жалб қилиш ва сиёсат ишлаб чиқишни рағбатлантириш учун умумий концепция ва тегишли миллий платформаларни яратиш;

– Болалар ва ёшларнинг иқлим ўзгаришига қарши курашдаги саъй-ҳаракатларини қўллаб-қувватлаш ва кучайтириш учун мамлакатлар ва турли манфаатдор томонлар ўртасида ҳамкорликни мустаҳкамлаш ва шерикликлар ўрнатиш;

– Мактаб ва мактабгача таълим муассасаларида «яшил» таълимни қўллаб-қувватлаш, барқарор инфратузилма ва «яшил» таълим муҳитини яратиш учун таълим муассасаларининг салоҳиятини мустаҳкамлаш.

To achieve the goals and objectives of this Strategy, it is essential to ensure coordination among all relevant authorities at the national and international levels. The Strategy emphasizes the importance of creating partnerships at the global level, fostering collaboration between countries, and ensuring that all children and youth, regardless of their socio-economic background, gender, ethnicity, religion, disability status have the opportunity to engage in environmental actions.

The Strategy also calls for the development of supportive environments where children and youth can practice sustainable behaviors at the grassroot level—such as reducing plastic use, minimizing electricity consumption, and participating and leading in green solutions. Promoting green solutions in the construction and renovation of educational institutions, maintaining green spaces, and conducting practical lessons on science and ecology in the field will serve as effective methods of demonstrating sustainable practices.

The implementation of this Strategy will be guided by the Sustainable Development Goals (SDGs) and will align with international agreements such as the Doha Work Programme on Article 6, the Lima Ministerial Declaration on Education and Awareness Raising under the Climate Convention, and the UN ECE Strategy for Education for Sustainable Development.

1. Болаларнинг соғлом атроф-муҳитга бўлган ажралмас ҳуқуқини амалга ошириш

– Болалар, айниқса қишлоқ ва маргиналлашган ҳамжамиятларда яшаётганлар иқлим ўзгариши ва атроф-муҳитнинг ифлосланиши оқибатларига айниқса таъсирчан эканлигини тан олиш. 

– Болаларга йўналтирилган, озиқ-овқат, санитария, соғлиқни сақлаш, тоза сув ва ҳаводан баҳрамандликни таъминлаган ҳолда ҳамжамиятлар барқарорлигини оширадиган адаптациявий стратегияларига сармоя киритиш.

– Болаларга тушунарли тарзда иқлим ва экологик ҳужжатлар ва сиёсатларни киритиш йўли билан болаларнинг ўз ҳуқуқлари ва имкониятлари ҳақида хабардорлигини ошириш.

– Комплекс стратегия ёрдамида уй хўжаликларида электр таъминоти, иситиш ва овқат тайёрлашга алоҳида эътибор қаратган ҳолда экологик тоза энергия манбаларига ўтишга кўмаклашиш.

– Экология, иқлим ўзгаришига мослашиш ва унинг оқибатларини юмшатиш (офатлар хавфини камайтириш) бўйича болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун минтақавий ва глобал шерикликлар яратиш.

2. Болалар ва ёшларнинг иқлим ўзгариши билан боғлиқ жараёнлардаги иштирокининг аҳамиятини ошириш

– Миллий ёшлар парламентлари ва ҳукумат органлари, халқаро ташкилотлар ва фуқаролик жамияти ташкилотлари (ФЖТ) ҳузурида ёшлар маслаҳат гуруҳларини ташкил этиш орқали ёшларни қарорлар қабул қилиш жараёнига жалб қилиш.

– Ёшларнинг иқлим ўзгариши бўйича ташаббусларини минтақавий ва глобал даражада молиялаштириш ва қўллаб-қувватлаш учун "Ёшлар иқлим фонди"ни ташкил қилиш.

– Ёшларнинг иқлим соҳасидаги қўшма ташаббуслари, ҳамкорлиги ва трансчегаравий ечимларни ривожлантириш учун турли минтақа ва мамлакатлардаги ёшларни бирлаштирувчи Ёшлар иқлим тармоғини ташкил қилиш.

– Ёшлар халқаро форумлар ва музокараларда қатнашиши учун кўпроқ имкониятлар тақдим этиб, ёшларнинг иқлим бўйича қарорлар қабул қилиш платформалардаги глобал иштирокини ошириш.

3.  Узлуксиз «яшил» таълим ва экологик маданиятни шакллантириш орқали болалар ва ёшларнинг салоҳиятини мустаҳкамлаш

– Тушунарли таълим контентини (теледастурлар, ҳужжатли фильмлар, мултфилмлар, қўшиқлар, китоблар, ўйинлар ва ҳ.к.) яратиб, миллий ва глобал оммавий ахборот воситалари орқали болаларнинг ўз ҳуқуқлари ҳақида хабардорлигини ошириш ва экологик билимларини ошириш.

– Иқлимга оид таълимни уни мактаб дастурига киритиш ёки таълим соҳасидаги миллий сиёсатга мувофиқ иқлим ўзгаришига бағишланган янги фанни қўшиш орқали ёшлар орасида илгари суриш.

– Иқлим масалаларини дебатлар, БМТ ИЎҲК Томонлари Конференцияси ишини моделлаштириш, бадиий танловлар, иқлимга таъсир қилган ҳудудларга саёҳатлар, ёшлар экологик клублари ва экологик волонтёрлик каби мактабдан ташқари тадбирларга киритиш.

– Мактаб семинарлари, ота-оналар йиғилишлари ва аҳоли билан ишлаш дастурлари орқали ота-оналарнинг экологик ва иқлимга оид фаолликнинг хавфсизлиги ва муҳимлиги тўғрисидаги хабардорлигини ошириш.

4. Мактабгача ва мактаб таълими соҳасидаги сиёсатнинг Барқарор ривожланиш мақсадларига (БРМ) мувофиқлигини таъминлаш

– Қизиқарли бўладиган, болаларнинг иштирокига йўналтирилган ҳамда мактабгача ва мактаб таълими ёшига мос келадиган БРМга бағишланган ўқув дастурини ишлаб чиқиш.

– Болалар экотизимдаги ўз ролини тушуниши учун маҳаллий маданий, иқтисодий ва диний хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда контекстли таълимни таъминлаш.

– Иқлимга мослашиш ва табиий ресурсларни бошқариш бўйича энг яхши маҳаллий ечимлардан фойдаланган ҳолда болалар ва ёшларни «яшил» кўникмаларга ва ўз билимларини амалиётда бошқалар билан бўлишишга ўргатиш.

- Иқтидорли талабаларни янада илгари суриш ҳамда маҳаллий ва миллий ҳокимият органларига жалб қилиш.

- Иқлим ўзгариши ва БРМ бўйича таълимни ўқув жараёнига киритиш, шунингдек, бўлажак педагоглар ва ўқитувчиларни тайёрлашда тармоқлараро истиқболни ҳисобга олиш.

- Ушбу мавзуни сертификатлаш имконияти билан мунтазам ўқув курслари материалларига киритиш орқали БРМ бўйича ўқитувчилар салоҳиятини қулай форматда ошириш.

- Иқлим ва БРМ учун кураш тарафдорларини жалб қилган ҳолда «тенг-тенгга» тамойили асосида ўқитиш имкониятини яратиш.

- БРМга эришишга қаратилган ташаббусларни, айниқса, заиф ва маргиналлашган гуруҳлар, болалар ва ёшлар манфаатларини ҳисобга олган ҳолда молиялаштиришни таъминлаш.